Η Javascript πρέπει να είναι ενεργοποιημένη για να συνεχίσετε!


Εργασία, τεχνολογία και φύλο στην ελληνική βιομηχανία. Η κλωστοϋφαντουργία του Πειραιά (1870–1940)



Παπαστεφανάκη Λήδα
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2009.
Τύπος: Επιλεγμένη βιβλιογραφία

Στο βιβλίο εξετάζονται οι διαδικασίες μέσα από τις οποίες διαμορφώθηκε η αγορά εργασίας και αναπτύχθηκε η βιομηχανία του Πειραιά, ενώ έρχονται στο προσκήνιο οι εργάτες και οι εργάτριες που δούλεψαν στα κλωστοϋφαντουργεία, από τα τέλη του 19ου αιώνα έως και τον Μεσοπόλεμο. Στα κλωστοϋφαντουργεία, η αριθμητική αυξομείωση ενός μεγάλου τμήματος της εργατικής δύναμης, που προσλαμβάνεται και απολύεται συνεχώς, περιστασιακά και ακανόνιστα, ανάλογα με τις παραγγελίες, αποτελούσε θεμελιακό στοιχείο ευελιξίας των επιχειρήσεων, προϋπέθετε όμως συγκεκριμένη τεχνολογία και υψηλό βαθμό εκμηχάνισης. Αμοιβές με το κομμάτι, υπεργολαβικά συστήματα, πρόστιμα και η επιμήκυνση της διάρκειας της ημερήσιας εργασίας συνθέτουν τις ποικίλες μεθόδους με τις οποίες αυξανόταν η παραγωγικότητα και διατηρούνταν η εργασιακή πειθαρχία.

Η μισθωτή εργασία συνιστούσε για τους άνδρες και τις γυναίκες της πόλης καθοριστική εμπειρία στις νέες κοινωνικές σχέσεις του βιομηχανικού καπιταλισμού. Η εργατική εμπειρία οριζόταν, επίσης, από το κοινωνικό φύλο, το οποίο διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο στον καταμερισμό της εργασίας, στη συγκρότηση των ειδικοτήτων, στη διάρθρωση των ημερομισθίων, στην εκδήλωση της συλλογικής δράσης. Η επικέντρωση στην έμφυλη διάσταση της μισθωτής εργασίας επιτρέπει την ανάδειξη των σχέσεων εξουσίας ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις και στο εσωτερικό των τάξεων. Η μελέτη αξιοποιεί αρχεία βιομηχανικών επιχειρήσεων, προκειμένου να εστιάσει στην ίδια την εργασιακή διαδικασία στους χώρους παραγωγής.

 

Μια κριτική παρουσίαση:

"Τα αρχεία βιομηχανιών του 19ου και του 20ού αιώνα συγκροτούν στατιστικές σειρές κατάλληλες για συστηματική μελέτη ενώ συχνά καλύπτουν μεγάλο χρονικό διάστημα. Τα αρχεία της βιομηχανίας Ρετσίνα πληρούν και τα δύο κριτήρια: πρόκειται για μια βιομηχανία με μακρά διάρκεια ζωής και λειτουργίας, της οποίας το αρχειακό υλικό είχε την τύχη να διατηρηθεί, να διασωθεί και να αποτελέσει αντικείμενο μελέτης. Παρά τη δυσκολία που μπορεί να παρουσιάζει ένα τέτοιο εγχείρημα ακριβώς λόγω του όγκου του υλικού, το αποτέλεσμα μπορεί να δικαιώσει τη μελετητή για την επίπονη προσπάθειά του. Το βιβλίο της Παπαστεφανάκη, το οποίο αποτελεί επεξεργασμένη μορφή της διδακτορικής της διατριβής, αποτελεί μια πολύ καλή περίπτωση μελέτης βιομηχανικού αρχειακού υλικού.  Η συγγραφέας μπόρεσε να τιθασεύσει τον όγκο του υλικού, να το οργανώσει θεματικά και να προσεγγίσει επιμέρους ζητήματα που αφορούσαν τη διοίκηση του εργοστασίου, τις συνθήκες εργασίας, τις αμοιβές των εργαζομένων και τις αντιστάσεις της διοίκησης σε αιτήματα, διεκδικήσεις, απεργίες και συγκρούσεις.

Η μελέτη ξεκινά από το ευρύτερο περιβάλλον στο οποίο δραστηριοποιήθηκαν οι ιδρυτές και ιδιοκτήτες του εργοστασίου, την πόλη του Πειραιά στις αρχές του 19ου αιώνα. Παρουσιάζει τη διαδικασία ανάπτυξης της πόλης και συγκρότησής της σε αστικό και βιομηχανικό κέντρο και εντάσσει σε αυτή τη δράση των αδελφών Ρετσίνα με προεξάρχοντα τον Θεόδωρο. Εντάσσει την ίδρυση του εργοστασίου στο πλαίσιο των επιχειρηματικών και ευρύτερων επαγγελματικών δραστηριοτήτων του Θεόδωρου Ρετσίνα και συνδέει την επιχειρηματικότητα με μια σειρά άλλες λειτουργίες του ατόμου στο οικονομικό και πολιτικό πεδίο. Από τα μέσα του βιβλίου η βιομηχανία Ρετσίνα με τα επιμέρους βιομηχανικά κτίρια αποτελεί αυτόνομο πεδίο μελέτης, όπου πρωταγωνιστές είναι οι εργάτες: η βασική ανάλυση αφορά τη ζωή στο εργοστάσιο από την πλευρά πλέον των εργατών και κυρίως των εργατριών που αποτελούσαν τη συντριπτική πλειοψηφία των εργαζομένων. Η βιομηχανία Ρετσίνα ως κλωστοϋφαντουργία και μάλιστα μία από τις μεγαλύτερες στη νότια Βαλκανική αποτελεί κατεξοχήν βιομηχανικό κλάδο που απασχολεί γυναικείο προσωπικό. Στο βιβλίο η συγγραφέας εξετάζει μια σειρά από ζητήματα με κυριότερα το μισθολογικό και τις διαφοροποιήσεις στον τρόπο πληρωμής των εργαζομένων, καθώς εντοπίζει για τις ίδιες ειδικότητες και τον ίδιο χώρο εργασίας πολλούς τρόπους αποζημίωσης: αμοιβή με μηνιαίο μισθό, με το κομμάτι, κατ’ αποκοπή με υπεργολαβία, με ωρομισθία. Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι διαφοροποιημένες αμοιβές σημαίνουν διάσπαση του εργατικού δυναμικού με στόχο τον καλύτερο έλεγχό του, την αποτελεσματικότερη εκμετάλλευση της εργατικής του δύναμης, καθώς ο εργαζόμενος ήταν υποχρεωμένος να εργάζεται εντατικά και πέραν του ωραρίου, εφόσον ήθελε να εισπράξει το μεροκάματό του. Η ανάλυση των δεδομένων είναι πειστική όσον αφορά τις πρακτικές που η εργοδοσία εφάρμοζε προκειμένου να κρατά χαμηλά τα μεροκάματα, να αποσπά από τους εργαζόμενους το μέγιστο των δυνατοτήτων τους χωρίς να υποχρεώνεται να αυξήσει τις αμοιβές ή να μειώσει το ωράριο εργασίας, χωρίς δηλαδή δικές της υποχωρήσεις. Οι όροι όπως και οι συνθήκες εργασίας είχαν σημαντικές συνέπειες στην υγεία των εργαζομένων, την οποία έπλητταν συστηματικά. Έτσι στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της συγγραφέως περνά η μελέτη της νοσηρότητας των εργαζομένων λόγω του ανθυγιεινού περιβάλλοντος εργασίας και της άρνησης της εργοδοσίας να προχωρήσει σε στοιχειώδεις βελτιώσεις τους, καθώς και οι συνέπειες που αυτή είχε στις αμοιβές, τους όρους διαβίωσης των εργατών και εργατριών και την κοινωνική πολιτική τοπικών και κρατικών φορέων. Παράλληλα μελετά τις περιπτώσεις αντίδρασης των εργαζομένων στις συνθήκες εργασίας με κυριότερη τη συμμετοχή τους σε απεργίες. Επειδή τα ίδια τα άτομα δεν έχουν αφήσει μαρτυρίες και η καθημερινότητά τους μας διαφεύγει, η συγγραφέας εκμεταλλεύτηκε τις εξαιρετικές περιπτώσεις που, με αφορμή τις απεργιακές κινητοποιήσεις, ύψωναν τη φωνή τους και αυτή καταγραφόταν στον ημερήσιο τύπο της εποχής, για να μελετήσει τον τρόπο που αντιλαμβάνονταν τον εαυτό τους και την εργασία τους.

Το ερώτημα που γεννιέται από το βιβλίο αφορά την ανταγωνιστικότητα της συγκεκριμένης κλωστοϋφαντουργίας, καθώς αφενός το εργατικό κόστος συμπιέζεται διαρκώς και παραμένει χαμηλό, η ίδια η ανταγωνιστικότητά της ωστόσο υποχωρεί. Φαίνεται ότι η επιχείρηση επιβίωσε για μακρό χρονικό διάστημα, επειδή εξασφάλιζε κρατικές προμήθειες τις οποίες υπερκοστολογούσε, ενώ μπορούσε να αντιμετωπίσει τα εισαγόμενα είδη χάρη στον κρατικό προστατευτισμό. Αντίθετα οι ιδιοκτήτες και διευθυντές της δεν προέβησαν εγκαίρως σε εκσυγχρονισμό του εξοπλισμού και δεν ενδιαφέρθηκαν για τους όρους λειτουργίας της σε όλη τη διάρκεια της ζωής της βιομηχανίας με αποτέλεσμα να πλήττεται η ανταγωνιστικότητά της και να διατηρείται σε χαμηλά επίπεδα η ποιότητα των παραγόμενων προϊόντων της. Η στάση που οι ίδιοι τήρησαν απέναντι στους εργαζόμενους αναγκάζει τον αναγνώστη του βιβλίου να επανεξετάζει τους όρους με βάση τους οποίους η εργασία αποτελεί ανθρώπινο δικαίωμα και να θέσει τα όρια πέρα από τα οποία συνιστά εκμετάλλευση και άλλοθι για πολιτικές και προσωπικές σκοπιμότητες. Μέσα από το συγκεκριμένο βιβλίο η επιχειρηματικότητα και η δράση των φορέων της συνδιαλέγεται και, κυρίως, αντιπαρατίθεται με τη δράση των εργαζομένων, αναδεικνύοντας την ανάγκη για συμπόρευση και συνεργασία των δύο πλευρών". Κατερίνα Παπακωνσταντίνου, «Εργασία, τεχνολογία και φύλο στην ελληνική βιομηχανία», Δελτίο του Ελληνικού Τμήματος της Διεθνούς Επιτροπής για τη Διατήρηση της Βιομηχανικής Κληρονομιάς, περίοδος Γ΄, τχ. 1 (2010), σ. 147-148.

 

Άλλες κριτικές: Ντίνα Βαϊου, «Το πρόσωπο της υφαντουργίας και οι έμφυλες διακρίσεις», Η Αυγή, 28.2.2010. http://www.avgi.gr/ArticleActionshow.action?articleID=526354

 

Κωστής Καρπόζηλος, «Δουλεύοντας στου Ρετσίνα»: εργασία στην κλωστοϋφαντουργία του Πειραιά», Τα Ιστορικά 53 (2010), σ. 541-545.

 

Faidra Papanelopoulou: Leda Papastefanaki, Εργασία, τεχνολογία και φύλο στην ελληνική βιομηχανία. Η κλωστοϋφαντουργία του Πειραιά 1870–1940, [Labour, technology and gender in Greek industry: the textile industry of Piraeus, 1870-1940], The Historical Review/ La Revue Historique, Institute for Neohellenic Research, VII (2010), σ. 353-355. http://www.historicalreview.org/index.php/historicalReview/article/view/269/163

 

Έφη Αβδελά « Η ιστορία της εργασίας ενηλικιώνεται στην Ελλάδα», Μνήμων 31 (2010), σ. 314-324. http://e-journals.ekt.gr/bookReader/show/index.php?lib=mnimon&path=35/72#page/1/mode/2up

 



Πίσω

Newsletter