Μπέτας Θανάσης
Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, 2015
Τύπος: Διατριβές

Ο στόχος της συγκεκριμένης μελέτης είναι να αναδείξει και να διερευνήσει τη διάσταση της εργασίας στο πλαίσιο μιας βιομηχανικής επιχείρησης. Το βάρος της έρευνας επικεντρώθηκε στο χώρο της εργασίας και στους βασικούς φορείς της, δηλαδή στους εργάτες και στις εργάτριες, μέσα από τη μελέτη του αρχείου της καπνοβιομηχανίας. Η καπνοβιομηχανία Ματσάγγου, όπως και η πόλη του Βόλου, αποτέλεσαν το κατάλληλο πλαίσιο καθώς επίσης και ένα παράδειγμα για την προσέγγιση και τη μελέτη διάφορων όψεων της ιστορίας των εργατικών στρωμάτων στην Ελλάδα κατά τη μεταπολεμική περίοδο. Ζητήματα που αφορούν τα εργατικά στρώματα συνεχίζουν να απασχολούν και να προκαλούν την ιστορική έρευνα, ενώ το ενδιαφέρον προσανατολίζεται σε νέα πεδία που ελάχιστα έχουν απασχολήσει μέχρι σήμερα την ελληνική ιστοριογραφία. Μελετώντας το αρχείο μιας βιομηχανικής επιχείρησης η ιστορική έρευνα είχε την ευκαιρία να εντοπίσει, να περιγράψει και να εξηγήσει τον κόσμο της εργασίας, θέτοντας μια σειρά ερωτημάτων: τι εργασίες γίνονταν, με ποιο τρόπο και από ποιους. Ποιοι παράγοντες και με ποιο τρόπο ρύθμιζαν τις εργασιακές σχέσεις στο χώρο της παραγωγής, τον καταμερισμό της εργασίας, τις αμοιβές το κύρος, αλλά και την ισχύ και τις σχέσεις εξουσίας που διαμορφώνονταν στο χώρο εργασίας; Πως διαπλέκεται εντελει η θέση στη διαδικασία της παραγωγής με άλλους παραμέτρους; (π.χ. εθνοτικοί, έμφυλοι, τεχνολογικός καταμερισμός εργασίας κ.α.). Έτσι, το μεγαλύτερο μέρος των κεφαλαίων της διατριβής επικεντρώνεται σε αυτά ακριβώς τα ερωτήματα. Η συμβολή νέων, ανεξερεύνητων αρχειακών πηγών, όπως το αρχείο της καπνοβιομηχανίας Ματσάγγου υπήρξε πολύτιμη για την προσέγγιση αυτών των ζητημάτων.
Η διατριβή χωρίζεται σε δύο μέρη: στο πρώτο μέρος μελετάται η πρώτη ύλη της σιγαροβιομηχανίας, ο καπνός. Παρακολουθούμε, τη διαμόρφωση της διεθνούς αγοράς του καπνού κατά τον 20ο αιώνα, καθώς και την χωρική και την εμπορική επεξεργασία του καπνού στις «καπνουπόλεις» της Ελλάδας. Στη συνέχεια του πρώτου μέρους παρακολουθούμε τη χειροποίητη παραγωγή καπνιστικών προϊόντων κατά το 19ο και αρχές 20ου αιώνα, σε διεθνές επίπεδο και στην Ελλάδα, τις συνέπειες και αντιδράσεις που επέφερε η εκμηχάνιση του κλάδου της σιγαροποιίας στις αρχές του 20ου αιώνα. Το τελευταίο κεφάλαιο του πρώτου μέρους παρακολουθεί τη γέννηση του κλάδου της σιγαροβιομηχανίας διεθνώς και στην χώρα μας από τη συγκρότηση του κλάδου μέχρι τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες. Το δεύτερο μέρος της διατριβής, που αποτελεί και το μεγαλύτερο τμήμα της, στρέφει το βλέμμα της στην καπνοβιομηχανία Ματσάγγου. Στα κεφάλαια που ακολουθούν μελετάμε την ιστορία της επιχείρησης (προέλευση κεφαλαίων, στρατηγικές διεύθυνσης της επιχείρησης και τεχνολογικές επενδύσεις), τη φυσιογνωμία του εργατικού δυναμικού της (την καταγωγή των εργατών και των εργατριών, την ηλικιακή σύνθεση, τη διάρκεια παραμονής στην εργασία και την επαγγελματική κινητικότητα και την «χωροταξική» τοποθέτηση του εργατικού δυναμικού του Ματσάγγου στην πόλη), τη διαμόρφωση της αγοράς εργασίας στο μεταπολεμικό Βόλο. Η μελέτη έπειτα εστιάζει εντός του χώρου εργασίας: η οργάνωση της εργασίας, η διάρθρωσή και η αμοιβή της, οι πρακτικές διαχείρισης και πειθάρχησης της εργατικής δύναμης, οι μορφές εργατικής διαμαρτυρίας και διεκδίκησης στο Ματσάγγο καθώς και η «ιχνηλάτηση» της βιωμένης εμπειρίας των εργατών και των εργατριών του Ματσάγγου είναι τα ζητήματα που προσεγγίζονται στις σελίδες των υπολοίπων κεφαλαίων του δεύτερου μέρους της διατριβής.
H μελέτη της εργασίας σε μια μεγάλη καπνοβιομηχανία, όπως αυτή του Ματσάγγου, κλάδο σημαντικό της ελληνικής βιομηχανίας, και η δημιουργική αξιοποίηση του αρχείου της επιχείρησης, ευελπιστεί να συμπληρώσει καίρια και να εμπλουτίσει το ιστορικό τοπίο του κόσμου της εργασίας στην Ελλάδα και να ενταχθεί στο ευρύτερο ιστοριογραφικό πλαίσιο, προσφέροντας νέα πορίσματα της ιστορικής έρευνας. Παράλληλα, καθώς τα περισσότερα κεφάλαια της διατριβής επικεντρώνονται στη μετεμφυλιακή εποχή, η εν λόγω μελέτη αναμένεται να συμβάλει στο ευρύτερο πεδίο της ιστορίας της μετεμφυλιακής Ελλάδας. Η μετεμφυλιακή περίοδος έχει μέχρι σήμερα προσεγγιστεί από πολιτικούς επιστήμονες, κοινωνιολόγους και οικονομολόγους, ενώ λιγοστές μελέτες των ιστορικών επικεντρώνονται κυρίως στις πολιτικές εξελίξεις και στην οικονομική ανασυγκρότηση. Η κοινωνική ιστορία της περιόδου πολύ πρόσφατα έχει αρχίσει να προσελκύει το ενδιαφέρον, ιστορικών και κοινωνικών ανθρωπολόγων. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί η συμβολή της συγκεκριμένης έρευνας και στο πεδίο της τοπικής ιστορίας.

Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Χριστίνα Αγριαντώνη